CAYRO PUSULA :
Cayro kanunlarına uyumlu olarak, yer çekimi ve dünyanın dünüş süratinin; bir cayro sistemi üzerinde oluşturduğu etki sonucu, cayro ekseninin hakiki Kuzey-Güney doğrultusunu alması ve bu yönü muhafaza etmesi özelliğinden yararlanarak geliştirilmiş yön gösteren alettir.
CAYROSKOP
Basit bir cayroskop Şek=14-1'de görüldüğü gibi;sürtünmesi yok denecek kadar az bir eksen etrafında dönen ağırlığı olan bir rotor (Disk) ve yalpa çemberlerinden oluşmuştur. Yalpa çemberleri;
(1) Dönüş eksenini
(2) Yatay ekseni
(3) Dikey/Düşey ekseni oluştururlar.
Yatay ekseni ufuk düzlemine paralel olan bir cayroskopa, hareket düzleminden farklı bir meyil verdiğimizde cayroskopun dönüş ekseni kuzey/güney yönünü muhafaza ettiği gibi yer çekimi etkisi ile yatay düzlemi/yatay ekseni ufuk düzlemine paralelliğini muhafaza eder.
CAYRO KANUNLARI :
Yukarıdaki paragrafta belirtilen cayroskopun bu hareketi cayronun iki temel kanuna dayanır.
1. Serbest dönen bir cayroskop cayro ekseni yönünü muhafaza eder.
2. Serbest Dönen bir cayroskopun eksenine herhangi bir kuvvet uyguladığımızda Cayro ekseni bu kuvvete dik bir yön alır.
Bir cayroskopun hareketinde 4 faktör etkisini gösterir.
a. Cayronun ataleti
b. Dünyamızın dönüş hareketi
c. Yer çekimi
d. Presisyon hareketi
Dünyamızın batıdan doğuya doğru saatte 15 derecelik açısal bir hızla dönmesinin serbest asılmış bir cayro ekseninde oluşturduğu kuvvet; cayronun ikinci kanunu uyarınca, cayro ekseni bu etkiye dik bir yön alırki, bu yön kuzey/güney yönüdür. Cayro ekseninin genel olarak bu etkiyle kuzey/güney yönünü alması onun bir Pusula şeklinde kullanılması için yeterli değildir.Çünkü bazı nedenler ile cayro ekseni gerçek kuzey güney doğrultusunda karar kılmaz. Bunun nedeni dünyamızın kendi ekseni etrafındaki dönüş hareketinde var olan presisyon hareketi sonucu cayro ekseni üzerindeki dönüş hareketi etkisindede kendisini hissettirir. Bu nedenlerle cayro eksenimiz kuzey kutbu etrafında ve tabiatıyla güney kutbu etrafında bir osilasyon yaparki (Koni resmeder diğer bir deyişle elips çizer) Cayronun bu hareketine presisyon hareketi denir. Pusula olarak kullanılan cayrolarda oluşan bu salınım hareketini önlemek maksadıyla Damping Sistemi denilen bir sistem geliştirilmiştir. Şek=14-2'de gösterilen bu sistem civalı bileşik kaplardan oluşmuştur. Bu sistem cayronun dikey eksenine bağlı olarak presisyon hareketi nedeniyle bir yalpalama hareketine karşılık meyil nedeni ile bir kaptan diğer kaba akan civanın karşı bir kuvvet yarat ması sonucu yalpalanma olayı gittikçe sönen bir dalga gibi azalarak en sonunda cayro dönüş ekseninin gerçek kutup yönünde kararlı kalmasını sağlar.
Yapılan bu işleme damping denir. Bu suretle cayro ekseni meridyen yönünde devamlı kararlılık kazanmış olur. Pusulanın gerçek kuzeyden azda olsa farklı bir yön alması halinde oluşan hataya damping hatası denir ki bu hata sabit hatadır. 40 derece enlemi civarında 1 dereceye yaklaşan bu hata Ekvatorda 0 derece olur.
CAYRO PUSULANIN GENEL YAPISI :
Cayro Pusulalar, elektrikli ve mekanik karmaşık bir sistemde fakat uzun süre çalışacak tarzda imal edilmişlerdir. Yapılarında en önemli husus mekanik kısımlarda sürtünmenin en aza indirilmesi ile büyük bir doğruluk derecesine ulaşılmasıdır. Cayro Pusulalar genellikle 4 ana elemandan oluşmuşlardır.
1. Pusulanın üzerine kurulduğu örümcek (spider) elemanı
2. Serbest asılmış cayronun dikey eksenine asılmış olan diğer yatay eksen parçalarını taşıyan, rötörun hareketlerini Pusula kartına ulaştıran parçaların bulunduğu Tayf (Phantom) elemanı.
3. Kuzeyi arayan rotor dönme ekseni hareketini Pusula kartına ileten askı teli.
4. Cayronun yatay eksenine monte edilmiş bu eksenin kuzey yönü etrafındaki salınımları önleyici balistik sistem.
CAYRO PUSULANIN ÇALIŞTIRILMASI :
Gemilerde kullandığımız cayrolar kendi özel talimatlarına göre çalıştırılırlarsada bugün hemen hemen her cayronun çalıştırılması için aşağıdaki genel kurallar uygulanır.
1. Hareketten en az 4 saat önce cayro Pusula rotoru çalışma hızını almalıdır.
2. Bütün devre süviçleri açık duruma getirilmelidir.
3. Pusula muhafazasının üst kapak kilidi fora edilerek bir kapısı açılır, buradan bakarak düşey halkanın ve rotor muhafazasının kilitli olduğu görülmelidir.
4. Fantom halkası ile düşey halka her iki kulağından tutularak Pusula kartı yaklaşık pruva yönünü gösterinceye kadar yavaş yavaş döndürülür.
5. Yağ penceresinden bakılarak yağ kontrolu yapılır.
6. Alarm süvicine basılarak faal olup olmadığı kontrol edilir.
7. Sürat ve enlem düzelticileri ayarlanır.
8. Kontrol levhasındaki kontrol süvici ON durumuna getirilir.
9. Kontrol levhasındaki devre kırıcı şalteri çekerek motor jeneratör çalıştırılır.
10. Eğer bir rıhtımdan hareket ediliyorsa, rotor hızını alıncaya kadar (yaklaşık 10 Dk.) beklenir. Ondan sonra amplifayer tablosundaki takip süvici çevrilir.
11. Rektifayer lambalarının flamentlerinin ısınması için bir dakika beklenir.
12. Rotor muhafazasının ve düşey halkanın kilitleri fora edilir.
13. Amplifayer tablosundaki semt motoru süvicini ON durumuna getirilerek çalıştırılır.
14. Bütün cayro ritipterleri ana cayro ile ayarlanır.
15. Alarm süvici on durumuna getirilir.
16. Pusulanın geminin pruva yönünü gösterdiği kontrol edilir.
CAYRO PUSULA HATALARI VE BU HATALARIN DÜZELTİLMESİ :
Bu gün modern gemilerde bilgisayar ile çalışan cayrolar mevcuttur. Bunlar enlem boylam tatbik edilerek çalışırlar. Ancak aşağıda belirtilen enlem, sürat ve sabit hatalarının düzeltmeleri mekanik elektriki sistemle çalışan cayrolara uygulanır.
1. Enlem Düzeltmesi: Enlem düzeltmesi göstergesine bulunduğunuz Enlem kıymeti doğru olarak uygulanmalı ve her 3 derece enlem değişmesinde yeni enlem cayroya uygulanmalıdır. a = r. X tan L.
2. Sürat Düzeltmesi: Bu düzeltme bir çok cayrolarda doğrudan doğruya gemi paraketesinden intikal eder. Böyle olmayan gemilerde sürat düzeltmesi el ile uygulanır.
3. Sabit Hatanın Düzeltilmesi: Cayronun bilinen sabit bir hatası olduğu takdirde pruva kaydırılmak suretiyle hata düzeltilebilir
CAYRO PUSULANIN FAYDALARI
1. Cayro Pusula hakiki kuzeyi gösterir. Hesap işlemi yoktur.
2. Magnetik Pusula gibi hata tayini ve tashihi yoktur.
3. Repiterler yardımıyla Ana Cayrodaki rota kıymetleri istenilen her kompartımana nakledilebilir.
CAYRO PUSULANIN TAHDİTLERİ
1. Enerji kaynağına ihtiyaç vardır.
2. Daima kontrol ister.
3. Enlem ve sürat düzeltmesine ihtiyaç vardır.
4. İstenilen her an için kullanılmaz. Seyirden en az 5 saat önce çalıştırmak gerekir.
CAYRO PUSULA REPİTERLERİ:
Repiterler (izleyici) hareketini ana cayrodan transmisyon sistemi yardımıyla alırlar. Transmiter esas itibariyle bir komütatör ve bir makaralı kontak hamilinden oluşmuştur. Buna sinkro sistemi de denir. Bu kontak sisteminde 12 daire parçası vardır.
Repiterin parçaları;
1. Pusula kartı
2. Ayar vidası
3. Aydınlatma sistemi
CAYRO PUSULANIN HATALARI VE GEMİ SEYRİNE UYGULANMASI:
Bir cayro Pusula ne denli iyi yapılmış olursa olsun bazen yapı hatası bazen sonradan çıkan hataları olabilir. Pusulamızın bu hatalarını değişik yöntemlerle saptama olanağımız vardır. Cayro Pusula hatasının; Hakiki meridyenin doğu veya batısında olduğuna göre GE Pusula hatası E veya W olarak değerlendirilir. Bunun için iki basit kural vardır.
1. Haritadaki gerçek değerden cayro Pusulaya geçişte kural Pusula hatasının değeri işareti değiştirilerek uygulanır.
2. Cayro Pusuladaki değeri haritaya geçmede ise Pusula hatası değeri aynı işaretle uygulanır.
CAYRO PUSULA HATALARININ BULUNMASI:
1. Transitler Yardımıyla Hatanın Bulunması :
Örnek: Bir cayro repiterinden iki maddenin alınan transit kerterizi 136,5 derecedir. Bu maddenin haritadan alınan transit kerteriz değeri ise 138 derecedir.
İSTENEN: (GE) Cayro hatasını bulunuz.
ÇÖZÜM : Hakiki Kerteriz 1380
Pusula Kerterizi -136,50
GE = 1.50 E olur.
2. Geminizin Demirli veya aborda iken mevkiimizin Fix olması halinde bir maddeden tek kerteriz ile hata bulmak:
Örnek: Sahildeki bir fenerin cayro repiterinden alınan kerterizi 310 derecedir. Geminin hakiki mevkiinden bu fenerin haritadan ölçülen kerterizi ise 308.5 derecedir.
İstenen : (GE) Cayro hatasını bulunuz.
Çözüm : Pusula kerterizi 310o
Hakiki kerterizi - 308.5o
GE = 1.5o W olur.
3. Üç kerterizdeki mevki yardımıyla hata bulmak:
Örnek: Aşağıda belirlenen üç maddenin cayro Pusula kerterizleri Kule 058o Fenerler 183o Beacon 310o dur. Bu kerterizleri haritaya çizdiğimizde bir mevki üçgeni oluşmaktadır. Üçgenin ortası kesin mevkiim olduğuna göre haritadan Fenerin hakiki kerterizini 185 derece buluduğuma göre;
İSTENEN: (GE) Cayro hatasını bulunuz.
ÇÖZÜM : Hakiki Kerteriz 185 0
Pusula Kerterizi - 183 0
GE = 2 0 E olur.
4. Sia ve gök cisimlerinin semti ile cayro hatasının bulunması; Astronomi dersinde görülecek.