Öz: Bu çalışma Rize İlinin balık faunasını ortaya koymak amacıyla, Nisan 2004 - Nisan 2014 tarihleri arasında 7 büyük akarsu sistemi (İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan) üzerinde gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma sonucunda 5 ordo (Petromyzoniformes, Salmoniformes, Cypriniformes, Mugiliformes ve Perciformes) ve 6 familyaya (Petromyzonidae, Salmonidae, Cyprinidae, Cobitidae, Mugilidae, Gobiidae) ait 14 tür (Lampetra lanceolata, Salmo coruhensis, Salmo rizeensis, Alburnoides fasciatus, Alburnus derjugini, Barbus escherichii,
GİRİŞ
Rize İli, Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alır, yağışlı iklimi ve çok sayıdaki yer altı su kaynakları nedeniyle Türkiye'de akarsu yoğunluğunun en fazla olduğu illerden biridir. Rize’nin en uzun akarsuyu İyidere (78.4 km) olmasına rağmen beslenme sahası en geniş olanı Fırtına Deresi’dir (1149.3 km) (URL 1).
Karadeniz Bölgesi tatlı su balık faunası ile ilgili günümüze kadar pek çok çalışma yapılmıştır. Bunlardan ilki Berg (1949) tarafından Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin balık faunası ilgili yapılan çalışmadır, bu çalışmayı takiben Kuru (1971), Doğu Anadolu bölgesinde bulunan Kura-Aras, Karasu-Murat ve Çoruh nehirlerin de dağılım gösteren balıkları, Aras (1974), Çoruh ve Aras nehirlerinde yaşayan alabalıkların (Salmonidae) biyolojik ve ekolojik özellikleri, Lelek (1988), Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki akarsularda yaşayan balıkların cins düzeyindeki tayinleri, Kutrup (1994), Trabzon yöresindeki tatlı sularda yaşayan balıkların taksonomik ve ekolojik açıdan değerlendirilmesi, Turan (2003) de Rize ve Artvin bölgesinde dağılım gösteren balıkların sistematik ve ekolojik yönden incelemesi ve son dönemlerde Doğan (2013) Çoruh Nehri’nin balık faunası üzerine çalışmalar yapmışlardır (Turan, 2003; Doğan 2013).
Yukarıda belirtildiği üzere, Karadeniz Bölgesinde ki tatlı su balık faunası ile ilgili olarak çok sayıda çalışma olmasına karşın Rize Bölgesi ile ilgili sadece Turan (2003)’ın yaptığı çalışma mevcuttur. Bu çalışma, aradan geçen zaman göz önünde bulundurulduğunda yaşanan değişimleri tespit etmek ve bölgenin güncel tatlı su balık faunasını ortaya koymak açısından önem arz etmektedir.
MATERYAL ve METOT
Rize İlindeki büyük akarsuların tatlı su balık faunasını ortaya koymak amacıyla Nisan 2004-Nisan 2014 tarihleri arasında gerçekleştirilen arazi çalışmalarında farklı biyotop özelliklerine sahip 7 farklı akarsu üzerinden önceden belirlenmiş istasyonlardan (Resim 1) balık örnekleri toplanmış ve sistematik açıdan değerlendirilmiştir. Araştırmanın öncelikli amacı Rize İli’nin tamamının güncel balık faunasını ortaya koymaktır. Balık örneklerinin toplanmasında daha çok elektroşok cihazı tercih edilmiştir. Bu cihazın etkili olmadığı derinliklerde ise serpme (30 mm ağ göz açıklığı) ve uzatma ağları (36-40 mm ve 22-44 mm ağ göz açıklığı) kullanılmıştır. Yakalanan balıklar önce anestezi yöntemiyle bayıltılmış daha sonra % 10’lük formaldehit çözeltisinde tespit edilerek Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Zooloji laboratuvarına getirilmiş ve tür seviyesinde tasnifleri yapılmıştır (Doğan, 2013). Familya isimleri Nelson (2006)’a göre sıralanmış ve familya içerisinde birden fazla tür var ise alfabetik olarak listelenmiştir. Türlerin geçerli bilimsel ve Türkçe isimleri Fishbase (Froese ve Pauly 2017), Catalog of fishes (Eschmeyer ve Fricke, 2017) ve Geldiay & Balık (2009)’dan alınmıştır.
BULGULAR
Rize ilinin balık faunasının ortaya konulmasının hedeflendiği bu çalışmada bölgenin 7 büyük akarsu sistemi olan İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri üzerinde belirlenen istasyonlardan 2004-2014 yılları arasında balık örnekleri toplanarak taksonomik açıdan değerlendirilmiştir. Araştırmamıza göre, araştırma alanında 3’ü ülkemiz için endemik olan (Lampetra lanceolata, Salmo coruhensis, S. rizeensis) toplamda 14 balık türü tespit edilmiştir. En büyük çeşitlilik sırasıyla Cyprinidae (7), Salmonidae (3), Mugilidae (2), Petromyzonidae (1), Cobitidae (1) ve Gobiidae (1) familyalarına aittir.
Familya: Petromyzonidae
Lampetra lanceolata Kux & Steiner, 1972 (Resim 2)
İlk Bulunuş Yeri: İyidere Deresi
Türkçe Adı: Dere dokuz gözlüsü
İngilizce Adı: Turkish brook lamprey
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere
Familya: Salmonidae
Salmo coruhensis Turan, Kottelat & Engin, 2010 (Resim 3)
İlk Bulunuş yeri: Çoruh Nehri
Türkçe Adı: Karadeniz alası
İngilizce Adı: Black Sea trout
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Salmo rizeensis Turan, Kottelat & Engin, 2010 (Resim 4)
İlk Bulunuş Yeri: Çoruh Nehri
Türkçe Adı: Dağ alası
İngilizce Adı: Mountain trout
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Familya: Cyprinidae
Alburnoides fasciatus (Nordman, 1840) (Resim 5)
İlk Bulunuş Yeri: Doğu Karadeniz kıyılarındaki akarsular
Türkçe Adı: Noktalı inci balığı
İngilizce Adı: Spirlin
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Alburnus derjugini Berg, 1923 (Resim 6)
İlk Bulunuş Yeri: Batum (Gürcistan)
Türkçe Adı: İnci balığı
İngilizce Adı: Georgian shemaya
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere ve Melyat dereleri
Barbus escherichii (Steindachner, 1897) (Resim 7)
İlk Bulunuş Yeri: Sakarya Nehri
Türkçe Adı: Bıyıklı balık
İngilizce Adı: Crimean barbel
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Capoeta banarescui Turan, Kottelat, Ekmekçi&Imamoglu, 2006 (Resim
İlk Bulunuş Yeri: Çoruh Nehri
Türkçe Adı: Siraz balığı, karabalık
İngilizce Adı: Banarescu’s barb
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere
Chondrostoma colchicum Derjugin, 1899 (Resim 9)
İlk Bulunuş Yeri: Rion ve Tchoroch nehri (Batum, Gürcistan)
Türkçe Adı: Kababurun
İngilizce Adı: Colchic nase
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere
Rutilus frisii (Nordmann, 1840) (Resim 10)
İlk Bulunuş Yeri: Volga Nehri (Rusya)
Türkçe Adı: Kutum, levkit balığı
İngilizce Adı: Black Sea roach
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere ve Güneysu dereleri
Squalius sp. (Resim 11)
Türkçe Adı: Tatlı su kefali
İngilizce Adı: Chub
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Familya: Cobitidae
Cobitis splendens Erk'akan, Atalay-Ekmekçi & Nalbant, 1998 (Resim 12)
İlk Bulunuş Yeri: Karadeniz’e dökülen küçük akarsular
Türkçe Adı: Taşyiyen balık
İngilizce Adı: Splendid spined loach
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere
Familya: Mugilidae
Mugil cephalus Linnaeus, 1758 (Resim 13)
İlk Bulunuş Yeri: Avrupa denizleri
Türkçe Adı: Avrita balığı, has kefal balığı, kefal balığı, topan balığı, topbaş balığı
İngilizce Adı: Flathead grey mullet
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Liza aurata (Risso, 1810) (Resim 14)
İlk Bulunuş Yeri: Nice (Fransa)
Türkçe Adı: Altınbaş kefal balığı
İngilizce Adı: Golden grey mullet
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
Familya: Gobiidae
Ponticola rizensis Kovačić ve Engin, 2008 (Resim15)
İlk Bulunuş Yeri: İyidere deresi (Rize, Türkiye)
Türkçe Adı: İyidere kayabalığı
İngilizce Adı: İyidere goby
Tespit Edilen İstasyonlar: İyidere, Güneysu, Büyükdere, Melyat, Fırtına, Yeşil ve Çağlayan dereleri
TARTIŞMA ve SONUÇ
Bu çalışma sonucunda Rize ili sınırları içerisinde dağılım gösteren 14 balık türü tespit edilmiştir, Turan (2003)’ın yaptığı çalışmada ise bölgede 11 tür veya alttürün varlığından söz edilmiştir. Bu çalışmada, Turan (2003) tarafından tespit edilerek bildirilen türlere 5 yeni tür daha dahil edilmiştir. Diğer bazı türlerin ise taksonomik isimlendirmelerinde tür veya cins bazında değişiklikler meydana gelmiştir (Tablo 1).
Tablo-1