Bazalt sütunlar kalın bir lav akıntısının soğuyarak büzüşmesi ve bu büzüşme sırasında çatlakların oluşmasıyla ortaya çıkar. Lav akıntısı dikey yönde kırılmaksızın büzüşebilir. Ama yatay yönde büzüşürken kırıklar oluşur. Lav akıntısı üzerinde oluşan kırıklar ağı ile sütunlar ortaya çıkar. Bu sütunlar daha çok altıgen olmakla birlikte, sayısı üçten onikiye kadar değişen çokgen bazalt sütunlar görülebilmektedir. Lav akıntısının soğuyarak büzüşmesi yüzeyde başlar ve bu büzüşme aşağı doğru gelişir. Bu da gitgide daha uzun sütunların oluşumuyla sonuçlanır. Bazalt lav akışının kalınlığına bağlı olarak bu sütunların uzunluğu metrelerce olabilir. Wyoming'deki Şeytan Kulesi'nde (Devil's Tower) olduğu gibi bazalt sütunların uzunluğu 100 metreyi bulabilir ama bu istisnai bir yüksekliktir. Sütunların genişliği ise lav akıntısının soğuma hızına bağlıdır. Çok hızlı bir soğuma süreci 1 cm çapa kadar çok küçük sütunların oluşmasına neden olur. Soğuma hızı yavaşladıkça ise sütunların genişliği artar.
Dünyaca ünlü bazı bazalt kayalıklar
• Ganh Da Dia, Phu Yen, Vietnam
• Bazalt Kaya Oluşumları, Penghu, Tayvan
• Aziz Mary Adası, Karnataka, Hindistan
• Aziz Maria Regla Bazalt Prizmaları, Hidalgo, Mexico
• Devler Kaldırımı, Antrim, Kuzey İrlanda
• Fingal Mağarası, Staffa, İskoçya
• Cape Stolbchatiy, Kuril Adaları, Rusya
• Devils Postpile Ulusal Anıtı, Mamut Gölleri, Kaliforniya, ABD
• Garni Gorge, Erivan, Ermenistan
• Şeytan Kulesi Ulusal Anıtı, Crook Bölgesi, Wyoming, ABD
• Flores Adası — Azor Adaları, Portekiz
Anadolu'da ise en güzel bazalt sütunlara Gerede ile Kızılcahamam arasında ve Boyabat civarında rastlanmaktadır. Beşkonak Bazalt Sütunları Jeositi: Güvem-Çerkeş karayolunda Fındıklı mahallesi yanındaki boğazın iki tarafındaki kaya kütlesinde bulunurlar. Bazaltlar 'üçüncü zaman ' da (Tersiyer;20-25 milyon yıl önce ) oluşmuş volkanik patlamalarla magmadan yeryüzüne çıkmış silis yönünden fakir, demir ve magnezyum yönünden zengin altıgen prizma şeklinde bir lav kayacıdır. Yarık ve çatlaklar boyunca yeryüzüne ulaşan bazalt lavları, eski topografik yapının uygun olduğu bölgelerde birikerek lav göllerini oluşturur. Bu lav göllerinde alttan ve üstten soğuma başlar. Bazalt lavları soğuma esnasında % 5-10 oranında hacmini kaybeder ve böylece sütunları oluşturan ilk çatlaklar meydana gelir. Bu çatlaklar, lavın kristalleşmesi sürecinde gelişmektedir. Soğumanın alttan üste veya üstten alta doğru olması veya soğumaya suların katkıda bulunma durumu, oluşan sütunların şeklini ve biçimini etkiler. Soğumanın tabandan olması durumunda akma yüzeyine dik sütunlar oluşur. Ancak lavın üzerinin akarsular tarafından örtülmesi ve suların çatlaklardan lavın içine sızması sonucunda daha hızlı soğuma olur ve bu durumda çeşitli yönlerde ve eğimde düzensiz sütunlar meydana gelir. Lav kütlesi ne kadar homojen olursa, çatlaklar ve prizmalar da o kadar düzgün olur. Şekil itibarıyla sabun kalıplarına benzediği için halk arasında 'Sabun Kayalar' olarak bilinen bazalt sütunlar, son yıllarda oldukça fazla ziyaretçi çekmektedir.
