Geleneksel KonutlarDoğu Karadeniz Bölgesi’nde evler coğrafi yapı gereği genellikle yamaçlarda, dağınık şekilde, çoğu zaman aile içi birkaç evlik gruplar halinde, bazen de birbirinden 1-2 km mesafede konumlanır. Yamaçlara ve tepelere serpilmiş orman ve yeşille bütünleşmiş birkaç evden oluşan yerleşmeler, hatta bazen tekil olan bu konutlar güzel manzaralar ortaya çıkarırlar. Evlere ulaşımın tek yolu, genellikle dar ve dolambaçlı patikalardan yürümektir.
Malzeme Seçimi: Rize’de geleneksel konut mimarisinde yapı malzemesi olarak genellikle ahşap ve taş tercih edilir. Ahşap kolay bulunan ve kolay işlenebilen bir yapı malzemesi oluşuyla öncelikli tercih sebebidir. Çam, ladin, kayın gibi ahşabın dayanıklı türlerinin kullanımı yaygındır. Kıyı kesiminde kestane, iç kesimlerde ise çam, yakın çevrede kolayca bulunabilmesi nedeniyle en çok tercih edilen ahşap yapı malzemelerini oluştururlar. Bunların haricinde ceviz, meşe, karaağaç gibi daha az bulunan sert ağaç türlerine de yer verilmiştir. Ahşabın yanı sıra, daha az bulunması nedeniyle ikinci derece kullanılan yapı malzemesi taştır. Ayrıca, özellikle kıyı kesiminde çatı ve bacalarda tuğla, kiremit gibi pişmiş toprak da kullanılmıştır.
Yapı Sistemleri: Yörede başlıca üç tip yapı sistemi kullanılır. Bunlardan birincisi, ahşap yığma yapı sistemidir. Dikmeler kullanılmadan, ahşabın yatay olarak üst üste bindirilmesiyle kurulan yığma yapı sistemine daha çok, ahşabın bol olduğu iç kesimlerde ve yaylalarda rastlanır. İkinci yapı sistemi ise, ahşap çatma ya da iskelet yapı sistemidir. “Çatma”, “ahşap iskelet”, “ahşap karkas” gibi farklı isimlerle de ifade edilen bu yapı sistemi dikmeler kullanılarak uygulanır. Üçüncüsü ise karma yapı sistemidir. Bu sistemde genellikle 50 cm kalınlığında moloz taşla yapılan temel duvarları yükseltilerek, bodrum kat oluşturulur ve bunun üzerine de ahşap çatma katı inşa edilir.
Örtü Sistemleri: Yapı sistemi ve dış duvar dolguları ne olursa olsun, Rize yapılarının ve ahıra büyük önem verilmekteydi. Ahırların içinde hayvanların beslendiği yemlikler ve su içtikleri yalaklar bulunmaktadır. Zeminleri genellikle taş döşeli olmakla beraber bazılarında ahşap ve tuğla malzeme de kullanılmıştır. Doğu Karadeniz evleri ülkemizin diğer bölgelerindeki evlere göre farklılıklar gösterir. Karadeniz evinde en önemli mekân mutfak, yani ‘aşhane’dir. Mutfak bu evlerde günlük hayatın geçtiği mekândır. Mutfaktan salona yani çatı kuruluşunda iklim koşulları önemli etkendir. Duvarların yağmurdan korunabilmesi için saçaklar olabildiğince geniş tutulur. Çatı arasına yapılan havalandırmalarla, nemden kaynaklı çürüme engellenir. Çatı yüzeyleri üç ya da dört eğimli olabilir. Arazi eğimine göre şekillenen bu çatı türleri, yörede sırayla “semer“, “üç omuz”, “dört omuz” olarak adlandırılır. Çatı, eskiden balta ile ayrılan ahşap tahtalar (hartama) ile örtülü iken, daha yakın tarihlerde kıyı kesimlerinde alaturka kiremitler tercih edilmiştir.
Mimari Özellikler: Evlerin dış cepheleri süsleme ve mimari açıdan vurgulanarak ön plana çıkarılmıştır. Konutlar genellikle yamaçların eğimine uyacak şekilde bodrum kat üzeri iki kattan inşa edilmiştir. Bodrum katı genellikle ahır olarak kullanılmıştır, bu ahırlara evin her iki cephesinden de giriş bulunur. Çamlıhemşin ve Fındıklı konutlarında bodrum katında genelde iki ahır bölmesi vardır. Üzerleri düzgün kesme taştan yapılı, basık kemerlerle taşınan tonozlarla örtülüdür. Geçmiş yıllarda bu evlerde kalabalık aileler yaşamaktaydı ve ahıra büyük önem verilmekteydi. Ahırların içinde hayvanların beslendiği yemlikler ve su içtikleri yalaklar bulunmaktadır.
Zeminleri genellikle taş döşeli olmakla beraber bazılarında ahşap ve tuğla malzeme de kullanılmıştır. Doğu Karadeniz evleri ülkemizin diğer bölgelerindeki evlere göre farklılıklar gösterir. Karadeniz evinde en önemli mekân mutfak, yani ‘aşhane’dir. Mutfak bu evlerde günlük hayatın geçtiği mekândır. Mutfaktan salona yani ‘hayat’ kısmına geçilir. Salon, evin merkezindedir ve yamaca bakar, dolayısıyla manzaraya açık konumdadır. Önünde sıra pencereler, gerisinde de genellikle ahşap bir sedir yer alır. Salonun sağında ve solunda odalar yer alır. Odalara, dışarıdan başka bir giriş de olabilmektedir. Bu odaların çoğunda Bursa kemerli şömine ve banyo bulunur. Rize merkezindeki konaklardan, Rize Müzesi, Çay Müzesi ve Atatürk Evi’nde; Çamlıhemşin ile Fındıklı ilçelerinde bulunan sivil mimari eserlerinde de bu özellikleri görebilirsiniz.
Özellikle Çamlıhemşin İlçesi’ndeki kesme taş konaklar arasında mimari çağı 18-19. yüzyıla kadar uzanan eserler dikkat çekicidir. Fındıklı’daki dolgu taş ev örnekleri de özellikle Çağlayan ve Aslandere köylerinde bulunurlar. Bu evlerin çoğunun yanında bulunan serender, Karadeniz evinin tipik bir özelliğidir.
“Nayla” da denilen serenderler, yiyeceklerin (özellikle mısır, bakliyat, patates, yağ, peynir vb) zararlılardan korunması, kurutulması ve depolanmasını sağlayan, direkler üzerine yapılmış, kolay yerleştirilip çekilen bir merdivenle çıkılan ahşap ambarlardır. Geleneksel yayla evleri ise sadece birkaç ay kalınacağından daha basit ve tek katlı, genellikle ahşap yapılardır.
Karadeniz Naylaları Karadeniz yöresel mimarisinin tipik bir mimari elemanı olan nayla (serender), yiyeceklerin (özellikle mısır, bakliyat, patates, yağ, peynir, kış armudu, laz elması, ince hurma, muşmula vs.) zararlılardan korunması, kurutulması ve depolanması için kullanılır. Direkler üzerine kurulu, ahşap ve çatılı bir yapıdır. Genellikle cephelerinde ahşap süslemeler bulunur. Yerden belli bir mesafe yüksekte kalan naylaya, kolay yerleştirilip çekilebilen bir merdivenle ulaşılır.
Nayla (serender)
