DoğaKolik - Doğanın Harikalarını Doğakolik ile Keşfedin

DOĞA SPORLARI - OUTDOOR SPORTS => DAĞCILIK => Konuyu başlatan: GeZGiN - 19 Ağustos 2012, 08:22:20

Başlık: Buzul Bilgisi
Gönderen: GeZGiN - 19 Ağustos 2012, 08:22:20
Buzul
Buzul,  dağlarda yaz kış erimeyen ve yer çekiminin etkisiyle yer değiştiren büyük kar ve buz kütlesidir. Eğimli arazilerde yıllar boyunca biriken kar kütlesinin önce buzkar (bir tür taneli kar), sonra da buza dönüşmesiyle oluşur.

Buzulların Oluşumu ve Yapısı
Buzulu oluşturan kar sürekli olarak donma ve erimeye maruz kalır ve taze yağan kar tanelerinden bir çeşit taneli kar olan buzkar haline dönüşür. Üzerindeki buz ve kar katmanlarının basıncı altında bu taneli kar daha da yoğun olan eski kara dönüşür. Yıllar süren bir dönemden sonra eski kar
katmanları daha da sıkışarak buzulu oluşturan buza dönüşür. Buzulların kendine özgü mavimsi renginin nedeni gökyüzünün de mavi görünmesini açıklayan Rayleigh saçılımıdır. Rayleigh saçılımı, ışığın veya diğer elektromanyetik radyasyonun, ışığın dalga boyundan daha küçük tanecikler
tarafından saçılımını ifade eder.Buzulun alt katmanları basınç  nedeniyle erimeye maruz kalır ve buzulun tamamı bir akışkan gibi hareket eder. Buzullar akışkan gibi hareket etmek için eğime ihtiyaç  duymaz, birikme bölgelerinde sürekli yağan karın birikmesi bu hareketi sağlar. Buzulların üst katmanları kırılgandır ve zaman zaman yarıklar (crévasse ve Bergschrund) oluşturur. Eriyen buzul suları, buzulun içinden ve altından tüneller kazarak akar ve buzulun hareketini kolaylaştırır.Kar yağışının çoğunu alan en üst kısma "birikme bölgesi" deni r. Genel kural olarak buzulun yüzey alanının %60-70 arası birikmebölgesi sayılır. Buradaki buz kalınlığı bölgedeki kayanın aşırı erozyona uğramasına neden olacak kadar büyük bir kuvvetle aşağı doğru baskı uygular. Buzul bölgeden gittikten sonra kalan kâse ya da amfiteatr biçimindeki bu çöküntüye buzyalağı ya da sirkadı verilir.Buzulun diğer ucuna, bittiği yere, çökelti ya da aşınma bölgesi adı verilir. Bu bölgede eriyerek kaybolan buz, kar yağışıyla birikenden daha fazladır. Aynı zamanda buzul çökelleri bu bölgede ortaya çıkar. Buzulun yok olana kadar inceldiği bölgeye buzul cephesi denir. Her iki bölgenin birleştiği yüksekliğe denge hattı denir. Bu yükseklikte yeni kar yağışı ile biriken buzun miktarı, aşınma ile kaybedilen buzun miktarına eşittir. Birikme bölgesinin aşağı doğru olan aşındırma kuvvetleri ile aşınmabölgesinin çökel bırakma yatkınlığı birbirini dengeler. Ancak yanal erozyon kuvvetleri dengelenmediğinden, akarsuların oyduğu v şeklindeki akarsu vadileri buzullar tarafından u şekilli buzul vadilerine dönüşür.

Buzulların hareketi
Buzullar, içeriden ve dışarıdan olmak üzere iki şekilde hareket eder. Buz, kalınlığı 50 metreyi geçene dek oldukça kolay kırılan bir katı madde gibi davranır. 50 metreden daha derinde oluşan basınç , buzun "plastik" hale gelmesine ve akmasına neden olur. Buzulu oluşturan buz, üst üste birikmiş molekül katmanlarından oluşur. Bu katmanlar arasındaki bağlar görece zayıftır. Stres iç  bağ kuvvetlerini aştığında katmanlar birbirinin üzerinde kaymaya başlar.
İkinci hareket şekli de temelden kaymadır. Buzulun tamamı, eriyen suların yarattığı kaydırıcı etkiyle birlikte üzerinde bulunduğu ortamın üzerinde kayarak ilerler. Buzulun tabanına doğru basınç  arttıkça buzun erime noktası da azalır, dolayısıyla buz erimeye başlar. Buz ile kaya arasında hareket sonucu oluşan sürtünme ve dünyanın içinden gelen jeotermal ısı da erimeye yardımc ı olur. Ilıman buzullar genellikle bu şekilde hareket eder.

Kırılma bölgesi ve  Yarıklar
Görece daha sert ve kırılgan olan buzulun ilk 50 metresi kırılma bölgesini oluşturur. Bu bölgede
buzun tamamı bir arada hareket eder. Birbiri üzerinde kayan katmanlar yoktur, aksine bu
bölgedeki buz bütün olarak alttaki plastik şekilde akan buzun üzerinde kayar. Buzulun üzerinden
geçtiği arazideki düzensizlikler bu bölgede kırılmalara neden olur. Oluşan yarıklar 50 metre

Buzulların oluşturduğu yer şekilleri

 Buzultaş (Moren)
Buzultaşlar, buzulların getirip bıraktığı ve geri çekildikten sonra yüzeyde kalan taş oluşumlarıdır. Bu oluşumlar genellikle ince tozumsu bir madde içinde küçüklü büyüklü taş ve kaya parçalarının bir araya gelmesinden oluşan buzul tilinin doğrusal yığınlar halinde toplanması şeklinde görülür. Buzultaşların değişik tipleri bulunur ve buzulun oluştukları yere göre adlandırılırlar:

Uç  buzultaşı : Buzul cephesinin hemen önünde oluşur. Birikme bölgesinden taşınan buza eş miktarda buzun eriyerek kaybolduğu yerde oluşur.
Bitiş buzultaşı : Buzulun ulaştığı en uç  noktada taşıyıp geri çekilirken bıraktığı yığına verilen addır.
Yanal buzultaşı:Genellikle dağ tipi buzulların açtıkları vadilerin yan kısımlarında oluşan tortul çökeltilerdir.
Orta buzultaşı : Yine dağ tipi buzullarda oluşan buzultaş tipidir. İki buzul birleşip tek buzul oluşturduğunda bunların yanal buzultaşları birleşerek ortada daha koyu bir bölüm oluşturur.
Yer buzultaşı : Buzulun altında bulunan ve buzul geri çekilirken geride bıraktığı, arazi üzerinde
dalgalı yapıdaki buzul tili oluşumudur.

 Drumlin
Drumlinler genelde buzul tilinden oluşan aerodinamik şekilli asimetrik tepeciklerdir. Yükseklikleri 15
ila 50 metre arasında değişir, uzunlukları ise bir kilometreye kadar erişir. Tepeciklerin dik kısmı buz
akış yönüne doğru bakar, daha uzun eğimli kısmı buz akış yönünü izler.

 Buzul vadisi
Buzlanmadan önce dağ vadileri suyun aşağı doğru aşındırmasıyla oluşan V şekline sahip olurlar. Buzlanma sırasında bu vadiler genişler, derinleşir ve U şekilli buzul vadileri oluşur. Derinleşme ve genişlemenin yanı sıra; buzul, aşınma nedeniyle vadiyi daha pürüzsüz hale getirir. Bu nedenle vadi boyunca uzanan arazi çıkıntıları yok olur, yerine tıraşlanmış yamaçlar oluşur.Zımparalama ve parçalanmadan etkilenmiş arazinin bazı kısımlarında çöküntüler suyla dolup paternoster göllerini oluşturur. Buzulun başladığı yerde corrie adı verilen ve sirke benzeyen buz yalakları bulunur. Kâse şeklinde olan buz yalaklarının üç  tarafı dik yamaçlarla kapalıdır ancak dördüncü taraf vadiye açılır. Buz yalaklarında buz birikir. Önceleri dağın yan yüzlerinde düzensiz
arazi şekilleri olarak başlayan oluşum buzun ilerlemesiyle büyüyerek buz yalağı haline gelir. Buzul eridikten sonra buz yalakları genelde tarn adı verilen küçük dağ göllerine dönüşür.

 Hörgüçkaya
Buzulun yolu üzerinde bulunan bazı kaya oluşumları "hörgüçkaya" diye bilinen küçük tepecikler şeklinde aşınır. Buzul aşınması yoluyla oluşan bu tepecikler, uzun yuvarlağımsı, asimetrik ve hörgüç  şeklinde kaya yatağının şekillenmesiyle oluşur. Buzulun geldiği yöne doğru tatlı bir eğimle inen kayaların, buzulun gittiği yöne doğru olan eğimleri ise oldukça diktir. Buzulun geldiği taraftaki yüzey aşınırken, diğer taraftan kaya parçaları koparılarak buzla beraber taşınır.

 Tortul çökelti katmanlaşması
Aşınma bölgesinden akan su, buzuldan uzaklara giderken beraberinde ince aşınmış çökeltileri de götürür. Akan suyun hızı azaldıkça, askı halindeki bu maddeleri taşıma yetisi de azalır. Yavaş yavaş bu maddeler su tarafından tortu halinde bırakılarak alüvyon düzlüğü oluşturur. derinliğe kadar inebilir. Bu derinlikte plastik akışla karşılaşan yarıklar daha fazla ilerlemez.

Alüvyon vadilerinde ortaya çıkan bir oluşum da kazan adı verilen havuzcuklardır. Buzulların yarattığı çukurlar buzul tillerinde de oluşur. Büyük bir parça buz bu tilin içinde sıkışıp, buzul geri çekildikten sonra eridiğinde çökelti içinde delik şeklinde oluşumlar bırakır.

Buzul tipleri

 Vadi buzulu
Buzul olarak adlandırılan oluşumların klasik bir biçimidir: Karın üzerine çıkan zirvenin hemen altında besleme havzası görevi yapan buzyalağı ve bir vadinin tüm genişliğini kaplayan ve ırmak şeklinde uzanan bir buzdili ile akarsuya dönüşen buzul cephesi. Bir vadi buzulu bir veya daha fazla birikme bölgesinden oluşabilir. Komşu buzullarla birleşerek akan buz kütlesi daha da büyüyebilir.

 Yamaç  buzulu
Genelde bir dağın yamacında bulunan küçük buzullardır. Tek bir birikme bölgesinden ve bazen de küçük bir hareket bölgesinden oluşur. Bu buzullarda aşınma bölgesi ile nadiren karşılaşılır. Buzuldan kütle kaybı ya uçurum ile ya da buz bacalarının (serakların) düşmesi ile olur. Buz bacalarının düştüğü yerde buzul oluşumları ortaya çıkabilir.

 Buzyalağı (sirk) buzulu
Bir buzyalağının tamamını kaplayan ve burada sabit duran buzul türüdür. Aslında bir vadi buzulunun birikme bölgesidir.

 Doruk buzulu (Takke buzulu)
Dağların tepesini külah gibi örten buzullara denir.

 Örtü buzulu
Çok geniş alanlara yayılan ve dağları örtecek biçimde genişleyen buzullara örtü buzulları denir. Çok büyük örtü buzullarına kıta buzulu ya da inlandsis adı verilir. Günümüzde iki kıta buzulu bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü Antarktika örtü buzulu (11 milyon kilometre kare), diğeri ise Grönland örtü buzuludur (0.7 milyon kilometrekare).

Buzul çatlakları oluşumu ve tipleri
Buzul hareketleri sonucunda, buzulda meydana gelen kırılmalar ve yarılmalar nedeniyle çatlaklar oluşur. Çatlaklar, buzulun akış yönündeki arazinin yapısına göre yatay ve dikey olmak üzere iki yönde oluşur. Dikey yönde buzulun oturduğu ve şeklini aldığı arazinin yapısına göre iki tür çatlak oluşur. İç  bükey arazi yapısında A tipi çatlaklar, dış bükey arazi yapısında ise V tipi çatlaklar oluşur.