Relikt bitki, 4. zamandaki buzul devrinde yaşayabilen iklimlerin ısınmasıyla günümüzde dağların yüksek kesimlerindeki soğuk alanlarda yaşamını sürdüren eski devre ait bitkilerdir.
Reliktin kelime anlamı, kalıntı, eskiden kalma, günümüze gelmedir. Relikt bitki paleoklimatik koşullarda yetişerek yaygın bir durum alan, fakat iklim koşullarının değişmesi üzerine günümüzde zorlukla yaşamını sürdüren bitki toplulukları ve bunların üyeleridir.
Relikt Jeolojik dönemler boyunca geniş bir yayılma alanına sahipken, dünyanın geçirdiği evreler nedeniyle yok olan bitki taksonlarına karşın bulabildiği uygun ekolojik faktörlerin devamına bağlı olarak günümüzde dünyanın bazı köşelerinde yaşamını sürdürebilen bitkileri içerir.
Örneğin Kızılağaç yapraklı huş (Betula medwediewii)
Jeolojik dönemler boyunca geniş bir yayılma alanına sahipken, dünyanın geçirdiği evreler nedeniyle yok olan bitki taksonlarına karşınbulabildiği uygun ekolojik faktörlerin devamına bağlı olarak günümüzde dünyanın bazı köşelerinde yaşamını sürdürebilen bitkiler (Gingleo biloba gibi).
Örnek: Gingko biloba / Mamut Ağacı
Sequiadendron (Gerçek Mamut Ağacı -Dev Sekoya) Sequiadendron Giganteum
Bir çok türünün fosillerine rastlanmıştır. Bugün dünya üzerinde yanlızca bir türü yaşamaktadır.
Kuzey Amerika' da Kalifornia / Sierra Nevada dağlarında yetişen görkemli bir ağaçtır.
Vatanında 80-90 metre boy, 10-16 metre gövde çapı serbest durumda geniş/dar konik tepe (8-15 metre) Gövde uca doğru daralır; gövde kabuğu kalın, açık kırmızı-kahve renklidir. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın (25-30 cm.) boyuna derin çatlaklı, oluklu, yumuşak lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Ana sürgünler üzerindeki iğne yapraklar 1-2 cm. uzunluğunda, biz gibi sivri ve üç köşeli olup, sürgüne yatık değildir. Yan ve alt dallar üzerindeki yapraklar ise 6 mm. uzunluğunda, üçgenimsi ve sürgünlere yatıktır; üst yüzlerinde iki stoma bandı bulunur.
Mavimtrak yeşil renkli yapraklar, ikinci ve üçüncü seneden sonra, kahverengiye dönüşmekte ve fakat uzun yıllar sürgün üzerinde kalabilmektedir. Ovalimsi kozalakları iki yılda olgunlaşır; 2-5 cm. uzunluğunda ve 2-4 cm. genişliğinde, açık sarı/sarımsı kahverenklidir. Oldukça geniş, yayılan bir kök sistemine sahiptir.
Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Ilıman deniz ikliminin ağacıdır. Bol güneşli - yarı gölge yerlerde ve normal verimli topraklarda yetişir; nemli, derin ve geçirgen, humuslu, balçıklı toprakları toprakları ister. Rüzgâra ve fırtınaya, kış soğuklarına dayanır. Gençlikte yavaş büyür, bu dönemde korumaya gereksinimi vardır. 10 dan fazla kültür formu elde edilmiştir, ama bu çeşitlerinden az yararlanılmaktadır.
Gingko biloba / Mamut Ağacı Kahramanmaraş-Dereköy Yöresindeki Bir Dişbudak Yapraklı Kanatlı Ceviz (Pterocarya fraxinifolia (Poiret) Spach) Topluluğunda Fenolojik Gözlemler
Mahmut D. AVŞAR, Tolga OK, Alican GÜNDEŞLİ
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş
ÖZETLE
Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz (Pterocarya fraxinifolia (Poiret) Spach), ülkemizde sınırlı doğal yayılışı bulunan ve varlığı gittikçe azalan değerli bir ağaç türüdür. Bu çalışmada, Kahramanmaraş-Dereköy yöresindeki bir dişbudak yapraklı kanatlı ceviz topluluğunda 1 yıllık fenolojik gözlemler yapılmış ve türün fenolojik safhalarının zamanı ve süresi belirlenmeye çalışılmıştır. Yöredeki dişbudak yapraklı kanatlı cevizlerde tomurcuk patlaması 9 Mart, çiçeklenme 26 Mart, yapraklanma 18 Nisan, meyve oluşumu 17 Mayıs, meyve olgunlaşması 18 Ağustos, yaprak renginin değişmeye başlaması 7 Kasım ve yaprak renginin tamamen değişmesi 25 Kasım’da meydana gelmiştir. Yörede meyve olgunlaşması Ağustos ortası-Kasım ortası arasındaki devrede olmakla birlikte, Ekim ayında ağırlık kazanmaktadır. Olgunlaşan meyveler kısa bir süre sonra dökülmeye başladığı için, yörede meyve toplamanın Eylül, Ekim ve Kasım aylarında belirli aralıklarla yapılmasında fayda vardır.
Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz (Pterocarya fraxinifolia (Poiret) Spach), Tersiyer relikti (3. Zaman kalıntısı) olan bir ağaç türüdür (Mayer ve Aksoy, 1998). Bu türün yayılış alanı Kafkasya, Kuzey İran ve Anadolu’dur. Kuzey Anadolu’da Kocaeli, Adapazarı, Akçakoca, Zonguldak ve Samsun; Güney Anadolu’da ise Mersin, Kahramanmaraş ve Gaziantep yörelerinde doğal olarak bulunmaktadır (Yaltırık, 1993). Dişbudak yapraklı kanatlı ceviz, kavak ve söğüt gibi sulak yerlerde, gevşek ve nemli topraklarda yetişmektedir (Kayacık, 1981). Park ve bahçelerde kullanıma oldukça elverişli bir tür olmasına rağmen, ülkemizdeki park ve bahçelerde gereği gibi değerlendirilememekte, doğal yayılış alanlarındaki varlığı da yapılan tahriplerle gittikçe azalmaktadır. Nitekim, ülkemizde yayılış gösterdiği yörelerden biri olan Kahramanmaraş’ta varlığı tehlike altında bulunmaktadır (Avşar, 2001). Bu ağaç türü, ülkemizdeki fidanlıklarda da henüz pek tanınmayan ve yetiştirilmeyen bir tür durumundadır (Ürgenç, 1992). Ülkemizde bu türün botanik özellikleri, yayılışı, taşıdığı önem ve kullanılabileceği alanlar üzerine çeşitli makaleler kaleme alınmış (Efe ve Alptekin, 1989; Anşin ve ark., 1998; Kutbay ve Ok, 2000; Kantay ve Kantay, 2001); anatomik, fitososyolojik ve ekolojik özellikleri araştırılmış (Kutbay ve ark., 1999) ve çeşitli odun özellikleri ortaya konulmuştur (Soydan, 1993; Kantay ve ark., 1999; Kantay, 2001). Ayrıca, bu türün generatif yolla üretilebilmesi açısından önem taşıyan başlıca meyve ve tohum özellikleri de belirlenmiştir (Avşar, 2002).
Fenoloji, bitki ve hayvan aleminin önemli periyodik hayat belirtilerinin yıl içerisindeki başlangıç ve devamını, diğer bir deyimle bunların yıllık çeşitli gelişim fazlarını gözleyen bir bilim dalıdır (Kayacık, 1957). Bitkilerin fenolojik özellikleri ile içinde bulundukları yetişme ortamının iklim şartları arasında sıkı ilişkiler bulunmakta olup, özellikle sıcaklık faktörünün fenolojide önemli bir yeri vardır. Fenolojik gözlemler sayesinde tohum toplama, çelik ve aşı kalemi alma, fidanlıkta söküm, dikim, vb. birçok silvikültürel faaliyetin zamanında ve başarılı bir şekilde yapılmasına yönelik önemli bilgiler elde edilebilmektedir. Bu çalışmada, Kahramanmaraş-Dereköy yöresindeki bir dişbudak yapraklı kanatlı ceviz topluluğunda 1 yıllık fenolojik gözlemler yapılmış ve bu ağaç türünün fenolojik safhalarının zamanı ve süresi belirlenmeye çalışılmıştır. Böylece, türün hem fenolojisine bir katkı yapılabilmesi ve hem de özellikle generatif üretimi açısından önem taşıyan bazı hususların ortaya konulabilmesi amaçlanmıştır.
